«Ә» әрпіне мадақ

тіл клавиатураға, 
әлде клавиатура тілге бағына ма?

Жаңа алфавиттің екі нұсқасын көрдік. Екеуінің ортақ жері – бәрі таза латын алфавитіне негізделген. Айырмашылығы – бірі апостроф, үтір, ноқаттар қолданса, бірі диграфтар арқылы жазбақ. Біріншісі филологтарға ыңғайлы, екіншісі программистерге ыңғайлы. Бірақ екеуі де жәй қазаққа ыңғайлы емес.

Қазақ алфавитінің парламент ұсын­ған нұсқасының артықшылығы – компьютерде қолдануға жеңілдеу. Кем­ші­лігі – бір дыбыс бір әріп ұстанымы сақталмаған. Соңғы нұсқа сәл тәуірлеу сы­қылды. Бірақ апострофтардың көп­тігі көз сүріндіреді. Мерседеске За­порожецтің дөңгелегін салып қо­йғандай әсер қалдырады. Лажы бол­ғанша диграфты да, тырнақша мен апострофты да азайтқан жөн.
Екі нұсқа да тілді клавиатураға ба­ғындырып тұр. Яғни барлық дыбыс, бар­лық ақпарат келсе де, келмесе де 26 латын әрпімен өрнектелуі ке­рек. Не­ге? Бұл сұрақтың тұшымды жауа­бын естімедім.
Менің естігенім латын алфа­ви­тіне өтсек, компьютердің сырын те­рең ұғады екенбіз. Бүл арада мен кириллицаның айыбын көріп тұрғаным жоқ. Таза орыс әріптері қазаққа артық көрінуі мүмкін. Осыны алып тастасақ қазақ тілі қарыштап дамиды, ком­пью­тер жорғалап кетеді деген бе­кер сөз. Компьютер секундына миллион амал жасайды. Миллионның қасында отыз әріп не, қырық әріп не, мың әріп не бәрібір. Қытай елу мың иерог­лифімен компьютерді дөңгелетіп отыр. Жапон алфавиті хирагана, катакана болып екіге бөлінеді. Хира­гана қытай иероглифтерінің бәрін сіңіреді. Ка­такана жаңадан келетін кірме сөз­дерді жазуға арналған. Жапон мен қытай осыншама символды компьютерге ұқтырып, компьютер өнерінің шыңына шығып отыр.
Компьютер өнерінің майын ішкен­дер басты мәселе әріпті қалай жазуда емес, мәселе математиканы, оның ішін­де алгоритмдер теориясын жетік меңгеруде екенін нығыздап айтады.
Латынға көшу тек қана латын әрпін қолдану керек деген сөз емес. Барлық дыбыстарды 26 әріпке сиғызу зорлық. Бәрібір қосымша әріптер ен­гізілу керек. Осындай қосымша әріп қатарына, мысалы “ә” әрпі лайық.
Бұл әріп кириллицада да жоқ, латиницада да жоқ. Бұл дыбыс арабтан немесе парсыдан енуі әбден мүмкін. Бі­рақ бүгін қазақтың төл дыбысына ай­налды. “Ә” дыбысын кері жа­зыл­ған “Е” әрпі арқылы жазуды кім ұсын­ғанын білмедім. Кім болса да данышпан адам ұсынғаны байқалады. “Ә” әрпін қазақтың төл әрпі ретінде, ар­найы символ ретінде, дәл осылай клавиатуруға енгізген жөн.
Бұндай болмаған жағдайда, мы­салы ә-ні бірінші нұсқадағыдай “ae” деп диграф қылып жазатын болсақ, “Әлім” әйелімге айналып кетеді. Нәби мен сәбіз неге айналатынын жазбай-ақ қоялық.
Енді екінші нұсқадағы ә-нің шаруа­сын қарастырайық. Бұл жерде екі жағдай болуы мүмкін. Бірінші жағ­дай: ә-ге клавиатурадан арнайы орын табылмайды. Онда ә-ні жазу үшін алдымен a-ны іздеп, содан кейін апострофты іздеп әлек болып жатамыз. Бұл тірлік сирек қайталанса бір сәрі, бірақ Ә әрпі қазақ тілінде көп кез­десетін әріп. Сонда қазақ текстін жазу жылдамдықты баяулататын көңіл­сіз шаруаға айналады. Бұндай әріп­тер бір емес сегіз екенін ескер­сеңіз, клавиатура сіздің досыңыз емес, жауыңызға айналады.
Екінші жағдайда “ә” әрпіне кла­виатурадан арнайы символ ретінде орын беріледі. Онда бұл жаңа сим­волға “а’ ” деп айдар таққанда не ма­ғы­на болмақ? Клавиатурада “a” деген сим­вол бар, апостроф та бар, бірақ“а апостроф“ деген символ жоқ. Бұл клавиатураға қосылмақ жаңа символ бо­лады. Құн жағынан “а’ ” не “ә” не бәрі­бір, екеуінің де шығыны бірдей. Олай болса “ә” дыбысын еш өзгеріссіз үйрен­шікті “ә”-мен бекіте салсақ бол­май ма?
Бұндай проблема әзірбайжан бауыр­ларымыздың алдында да тұрған. Ал­ғашында “ә” әрпі төбесінде қос но­қаты бар “а” ретінде қабылданған. Тіп­ті, екі-үш жылдай қолданыста бол­ған. Бұл үлкен дау тудырып, ақыр соңында “ә”-нің өзі қайта қабыл­данған.
“Ә” әрпі отызыншы жылдардағы қазақ латиницасында да болған. Мы­салы “Әдебиет майданы” журналын алсақ, бұндағы “әдебиет”сөзі “Әdebijet” болып басылған.
Жалпы алсақ, қазақтың төл дыбыстарын белгілейтін “ә”, “ө”, “қ”, “ң”, “ғ”, “ұ”, “ү” әріптерін арнайы сим­вол ретінде клавиатураның оң жа­ғында енгізуге болады. Бәрі енсе ең дұрысы осы болар еді. Болмаса, мүм­кіндінше көбін енгізген жөн. Бұндай символдар қатарына ең көп қолданыста болатын әріптер кіруі тиіс. Осындай әріптер санатында әлбетте “ә” әрпі жатыр.
Клавиатураны толықтыру қым­батқа түседі деген де бекер сөз. Қа­зір­гі клавиатураның барлығы латын әрпімен қатар кириллица әріптерімен толықтырылған. Кириллицаға негіз­дел­ген қазақша клавиатура да бар.
Керек болса орысша да, қазақша да жазуға болады. Бұ­ны кез келген компьютер дүкенін­де көп болса бес мың теңгеге компью­теріңізге ны­ғыздап алуға болады. Егер латын­шаға бес-алты әріп қосымша қыл­саңыз, оны да осындай жолмен шы­ғынсыз шешуге болады.
Кириллицаға негізделген қазақ кла­виатурасының кемшілігі неде?
Әнгіме регистр мен шрифтің жиі өз­гертілуінде. Латын шрифтін бас­саңыз Тайбурылдай жорғалайсыз. Қа­зақша бассаңыз тұяғы тағаланбаған аттай кібіртіктей бересіз. Тегіс жерде ша­быт келуі мүмкін. Тас шоқалақ кез­десе қалса, шабытыңыз желмен ұшып кетеді.
Кириллицаға негізделген қазақ кла­виатурасының ең үлкен кемшілігі цифрларды жаза алмауында. Өйткені, қазақ клавиатурасында цифр мүлде жоқ. Цифрларға қазақтың төл әріптері ілінген.
Мысалы “екі жерде екі төрт пе, не бес пе?” дейтін қарапайым сұрақ­ты қазақ клавиатурасымен сөйлетіп кө­ріңізші. Мен икс квадрат қосу иг­рек квадрат тең зет квадратты айт­пай-ақ қойдым. Шрифті латынға не кириллицаға көшіріп “2 x 2=4”-ті жазасыз, сонан соң қайтадан шрифт қазақшаға көшеді де “пе, не” деген сөздер жазылады, бұл арада тырнақшаны жазу үшін тағы да шрифт өзгеруге мәжбүрсіз, не болмаса 1-ді төменгі регистрде басасыз, сонан соң латын шрифтінде “2x 2=5” басылып, содан барып “пе?”-ні жазу үшін шриф­ті тағы өзгертесіз. Осылай қара­пайым ғылыми сөйлемді жазу үшін шрифтерді қайта-қайта өзгертуден құралатын күрделі бір операция жа­сауыңыз керек. Филология мен фи­лософиядан өзге ғылымдардың бә­рінде дерлік бұндай амалдар миллион рет қайталанады. Сонда жігеріңіз құм болады, шабытыңыз жым болады. Қа­зақ тілінде математика жазып қи­налғанша, өлең не роман жазып ты­ныш отырған дұрыс-ау деген қо­рытындыға келесіз.
Латын алфавитіне негізделген қа­зақ алфавитінде қазақтың төл ды­быстарына үстемдік берілуі тиіс. Қазақтың төл әріптері латын әріп­терінің көлеңкесінде “апостоф пен диграф жаздыртып әурелегеніме ке­ш­ірім өтінемін” дегендей ұялып тұр­масы керек. Қазақтың төл әріп­теріне клавиатурадан ойып тұрып лайықт­ы орнын белгілеп беруіміз керек. Әйтпесе жұртты әуре қылмай кириллицада қала бергеніміз дұрыс. Бұл дыбыстар міндетті түрде латын әріптерімен жағаласа өрнектелуі қажет дейтін Ньютон заңы жоқ. Бұл қағиданы отызыншы жылдары қазақ зиялылары жақсы қолданған.
Апострофпен жазу кірме әріп­тердің еншісіне қалдырған абзал. Мы­салы, “ч” мен “ц” апострофпен жа­зыла берсін. Ал “ә”, “ң”,“ғ” мен “ө”-ге латын клавиатурасының тө­менгі оң жағынан сол күйінде жазылатындай орын табуға болады. Ла­тын клавиатурасында бұл жерде әріптер емес, тырнақша, қос нүкте, үтір-нүкте, жақша сықылды сим­волдар ілінген 8 түйме бар. Оның ішінде жақшалардың үш түріне, тыр­нақшаның екі түріне арнайы орын берілген. Жақшалардың барлық түрін пайдаланбай-ақ қойса да болады. Мы­салы { } немесе [ ] жақшаларын ( ) түрінде келтірсе де болады.
Қос нүкте мен нүкте-үтірді бірік­тірілсе де болады. Сонда қазақтың төл дыбыстарының құрығанда жартысы ла­тын клавиатурасына әп-әдемі сиып ке­теді. Қалған жартысына мысалы “қ”-ны “q” қылып, “ү” мен “ұ” ны “u” ға апостроф қосу арқылы өрнектей салсақ алфавит бірталай икемге келіп қалатындай.
Сонда бұл алфавит таза латынға, таза кириллицаға негізделген емес, ара­сындағы компромиске не­гіз­делген ал­фавит болмақ. Біз кириллицадан көп зиян шеккеніміз жоқ. Кириллицаға негізделген қазақ алфавитінде жа­зылған орасан зор әдебиет бар. Қа­зақ классиктерінің барлығы (Абай­дан өзге) кириллицада жазды. Біз кириллицаға рахмет айтып, оның да тиімді жағын алғанымыз дұрыс. Бұл бағытта отызыншы жылдары қа­зақ зиялылары жасаған латын-ки­риллицаға негізделген қазақ әріптерін де жаңғыртқанымыз жөн.
Менің ұсынысым: жаңа қазақ ал­фавиті былай болмақ ләзім.
А =A
Ә = Ә
Б =B
В =V
Г =G
Ғ = отызыншы жылдардағы Ғ, яғни ƣ = домалағы мен тірегі ажыратылыңқыраған Q, болмаса G’
Д =D
Е =E
Ж=J
З =Z
И=I’
Й=I’’
К=K
Қ =Q
Л=L
М=M
Н=N
Ң=Ң (болмаса отызыншы жыл­дарғы құйрығы бар n, яғни ŋ, немесе n’, құрығанда ng)
О=O
Ө=Ө
П=P
Р=R
С=S
Т=T
У=Y
Ұ=U
Ү= U’
Ф =F
Х=X
Һ=X’
Ы=Ы (болмаса отызыншы жылдардағы Ь)
I=I
Ш=SH

Мысалдар:
Өner aldы – qыzыl tіl

Әsempaz bolma әrnege,
Өnerpaz bolsaң, arqalan.
Sen de bir kirpish, du’niege
Ketigin tap ta, bar qalan !

Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Әyre etedi ishine qylық saqtap.
Өziңe sen, oziңdi alыp shыgar,
Eңbegiң men aqыlың eki jaqtap

Eki jerdegi eki – tөrt, bes emes.

Sin^2 x+Cos^2 y=1 formulasы Pifagor teoremasыnan shigadы.

Ku’kirt qыshqыlыn H_2 SO_4 dep belgileimiz.

Newtonnың ekinshi zaңы bыlai oqыladы: F=ma.

Aqыn u’shin qara sөzden өleң jaqsы,
Balыq u’shin tayaz sydan tereң jaqsы.
Men yshin sinystы kosinyspen qyalatыp,
I’ntegralmen esepteitin kөlem jaqsu.

Sharshadыq qoi, asxanaƣa (asxanag’a) bary turalы oi’ыңdы bilsem dep edim.
Бұнда кейбір ағылшын дыбыс­тары, мысалы w,c сыртта қалғандай кө­рінуі мүмкін. Бұл дыбыстарды ағыл­шындар қалай оқыса біз де со­лай оқыланымыз жөн. Бұған біз қатты қайғырмауымыз керек. Біз­дің мәселе қазақ дыбыстарына ла­тын әріптерімен өрнектеу ғана. Ар­тық әріптер қазақ алфавитіне ке­дергі жасамайды. Керісінше қазақ ал­фавитінде ағылшынша жазуға мүм­кіндік береді.
Бұл алфавиттің артықшылығы. Апостроф пен диграф минимумға түс­кен. Ағылшыннан қазақшаға көш­сеңіз, шрифты бір-ақ рет ауыс­тырасыз. Ал қазақшада тұрсаңыз, шриф­ті ауыстырудың қажеті жоқ. Мы­салы, қазақ клавиатурасында қа­зақ тілінде өлең жаздыңыз. Сонан соң қиялыңызға математика келе қал­ды, сол шрифте формулалар жаз­дыңыз. Біраздан соң ағылшын ті­лін­де ой келе қалды делік, онда да шриф­ті ауыстырып әуре болмайсыз. Ша­бытытыңызға шабыт қосып, та­за творчествомен айналысасыз. Кла­­виатура сіздің есегіңіз емес, тұл­парыңызға айналады. Өйткені, бұл алфавит ағылшын алфавитімен жақсы ұйқасқан. Бұл клавиатурада қазақша да, ағылшыншы да еркін жаза бересіз. Бұл алфавитті орыс тілді азаматтар да еркін қолдана алады. Орысша жазу ыңғайлы деп айтпаймыз, бірақ орыс тілді қандастарымыз қазақша ұқ­пақ мақсаты болса, осы алфавит диг­рафты алфавитке қарағанда ана­ғұрлым тиімді. Өйткені, сәбіздер мен нәбилер сықылды ойды басқа жақ­қа жетелейтін жалған жолдар жа­былады.
Бұл алфавитте кемшілік жоқ деп те айта алмаймын. Мысалы, маған қ-ның өзгергені ұнамайды. Бірақ Q де жаман әріп емес. Отызыншы жыл­дары осы әріп қ-ның орнына пай­даланылған. Іс бүкіл халықтық іс бол­ғандықтан сындарлы сын болса қа­былдауға дайынбыз.
Байқасаңыз біз апострофтар мен диграфтардан бас тартып тұр­ға­нымыз жоқ. Бұлардан түгелдей бас тарту мүмкін емес. Біз бұндай қиын­­шылықтарды сирек кездесетін дыбыстар мен сырттан келген ды­быс­тарға қалдырдық.
Мысалы, орысша дыбыстарды былай өрнектеуге болады:
Ц =TC
Ч =CH
Щ =SSH
Э =EE
Ю =Yu
Я=Ya
Кірме дыбыстарға қатысты басқа­ варианттар да болуы мүмкін. Бірақ бұл­ біз үшін маңызды шаруа емес. Біздің мақсатымыз ағылшын, орыс алфавиттерін құрметтей отырып, қазақ дыбыстарына мүмкіндігінше төрден орын беру.
Сонымен бұрынғысынша қалатын дыбыстар төртеу: “ә” ,“ө”, “ы” және “ң”. Бұған қ -ны да қосуға болатын секілді. Бұл жайында соңғы ше­шімді клавиатурада әріптерді қалай орналастыруды эргонометрика, ыңғайлылық тұрғысынан білетін мамандар айтқаны жөн.
Бұндай принцип түрік, француз, неміс, швед клавиатураларында қол­данылған. Латын әріптерін сол күйі қалдырып, қазақтың төл әріп­терін клавиатураға қоссақ біз
ұты­л­маймыз. Дыбыс үндестігін бір әріп­ті ағылшын дыбыстарымен сәй­кес­тендіруге болады. Қос әріппен өрнектелетін дыбыстардан аулақ бо­лғанымыз жөн. Апострофтың көп болуы адамды шаршатып жібереді. Бұн­дай дыбыстарды өзіміздің үйрен­шікті әрптерімізбен белгілеген дұ­рыс. Әріптердің төркіні кириллица ма, жоқ латын ба, бұл сұрақ бізді ма­заламауы тиіс. Бұл арада Ден Сяо Пин­нің мысықтар жайлы белгілі афо­ризмі еске түседі. «Мысық қара ма, ақ па маңызды емес. Маңыздысы мы­сық тышқан аулай алады ма, жоқ аулай алмайды ма?» Сонда қа­зақ клавиатурысымен қазақша да, ағыл­шынша да жазуға болады. Сонда ғы­лым, жігер, шабыт және тіл құдіреті дейтін ұғымдар ұйқаса кетпек. Сонда ғана алфавит ауыстыруда мағына болады.

10.10.2017 жыл.

«Қазақ әдебиеті» газеті