Әлем тыңшыларының мақсаты – идеологияны емес, технологияны ұрлау

–Жаз басталғалы бері мек­тепті тәмамдаушы түл­ек­тердің қар­балас тірлігі бас­талды. Жастар бүгінгі таңдауы түсетін кәсіптің ертеңгі өмірлік нәсібі екендігін жақсы сезінетіндей. Дегенмен, қазіргі буынның таңдауы қандай? Талапкердің таңдауы түскен ма­мандықтар мәртебелі ма­ман­дыққа айналған-ды. Биыл­ғы талапкерлердің таңдауы халықаралық қатынастар мен информатика, ақпараттандыру, технология салаларына түс­кені жоғары оқу орындарының құжат қабылдау комиссиялары ақпарат­тарынан белгілі болды. Жал­пы, қазір қазақ қоғамын алға жылжытатын күш не? Сөз өнері ме әлде технология ма? Біз бүгінгі заманның озық үлгісі ретінде танылатын технологияны, қазіргі ғы­лым­ның тілін ана тілі­мізге көші­ре алдық па? Ана тілімізді жастардың дәріс алатын жаңа технологияларының, ақпарат­тарының тіліне айналдыра алдық па?

–Рас, «қызыл шоқтай қарыған, қазаққа сөз дарыған» деп біз ежелден-ақ сөз өнеріне аса мән беріп, от ауызды, орақ тілді ше­шен­дерді әспеттеп жатамыз. Тіпті, есте жоқ ескі замандардың өзінде қазақтың ұраны да, рухты көтеретін құралы да тіл болды. Бірақ заман өзгеріп, уақыт алға озды. Күнделікті өмір сахнасында енді басқа құндылықтардың дәурені жүре бастады. Өкініштісі сол, қазақтың көркем де кестелі тілі өзінің күллі ұлттық нәрімен, нақышымен тек әдебиет пен өнер­дің тілі ғана болып қалды, ол, ғылымның, технологияның тіліне айнала алмады. Әлі де айнала алмай келеді. Болашақта технологияның қазақ тілінде сөйлейтіні де күмәнді.

Осы ретте, ЮНЕСКО-ның мәлі­метіне сүйенсек, жыл сайын әлемде 24 тіл қолданыстан шы­ғып, тіпті оның кейбірі жойы­лып кетіп отырады екен. Міне, сондықтан да, тілді «өлі» тілге айналдырмаудың бірден бір жолы – оны ғылым мен тех­ника, технология арқылы не­гіздеу, кітаби үлгіде немесе әдеби нұсқада қалдырып қоймай күнделікті өмір, күнделікті тір­шілік тіліне көшіру. Алайда, біз тіл мәселесін әлі күнге дейін мәселе етіп келеміз. Жыл сайын қаншама мәслихат өткіземіз, қаншама оқулық, қан­шама сөздік шығарамыз. Әйтсе де, қазақыланып кеткен қоғам жоқ. Бұдан біраз уақыт бұрын әр түрлі басылым беттерінде Асқар Жұмаділдаевтың тілді технология тіліне айналдыру мәселесі­не қатысты: «Бізге грамматика мен қаптаған диссертацияның керегі шамалы. Бізге оқыту мето­дикасы керек. Грамматиканы емес, алдымен ауызекі тілді үй­рету керек. Мысалы, ағыл­шын тілі неге әлемдік тілге ай­налды? Ал отарлауды ең бі­рін­ші бастағандықтарына қа­ра­мастан, голландықтар мен испандықтардың тілі неге әлем­дік тілге айналмады? Өйт­кені, голландықтар «біздің тілі­міз көркем, әуезді. Сендер грамматиканы білмейсіңдер, тіл­ді бұзасыңдар» деп отар елдерді өз тілінде сөйлетпей қойған. Ағылшындар «қалай сөй­лесеңдер де өздерің білің­дер, біз әйтеуір ақпаратты түсін­сек болды деген»,– деп пікір айтқаны есте. Біз де қазір сол гол­ландықтардың кебін киіп отырмыз. «Тіліміздің әуезділігін бұзды, әдеміліне нұқсан келтір­ді» деп жүріп, тілімізді мұражайда­ғы құнды, нақтырақ айтқанда сирек кездесетін экспонаттар­ға айналдырып жібергендей­міз. Міне, академик ағаның бұл пікі­рі­мен санаса отырып, бүгінгі жастардың халықаралық қаты­настар бөлімін таңдауы арқылы ағылшын тілін немесе тағы да басқа да озық елдердің тілін, нарық сұранысында тұрған тілді не себепті таңдайтынын түсінгендей боласың. Асқар Жұмаділдаев ағылшындарда екі-ақ септік бар екенін айтады. Ал қазақ тілінде жеті септік бар. Академик «екі септікпен де «күнелтуге» бола тұра, жеті септікті жаттатып жұрттың басын қатырудың керегі не?» дейді. Мұндай ғылыми басқа­тырғыштар, бәлкім біреулердің кандидаттық, докторлық жұмыс қорғауына қажет те шығар, әйтсе де, нақты тіл үйренуге құлықтылардың түсінігін ауыр­латқаннан басқа пайдасы жоқ. Ең дұрысы, академиктің сөзіне сүйенсек, бәрін оңайлату. Сон­да қалай дейсіз бе? «Әлемді мультфильм тілінде сөйлету». Нақ­тырақ айтқанда, қолыңыздан келсе, қонышыңыздан басы­ңыз. Батырлар жырын 200 беттік емес, 2 беттік қылып жазып беріңіз. Бүкіл эпостарымызды екі күн жырлайтындай емес, 10 минутта айтып шығатындай көлемге көшіріңіз. Қазір заман сондай. «Бізде батырлар жырын білмесе, ол қазақ емес» дейді. Бос сөз. Мен білетін мықты қазақтар батырлар жырын оқыған емес. Оны балалар түсіну үшін ықшам түрін ұсынуымыз керек. Ал оның классикалық түрін бала түгілі ересек адамның өзі түсінбейді. Сол себепті де, сіз соншалықты мықты болсаңыз, «бүкіл тарихты он минуттық мультфильммен түсіндіріп беріңіз. Бұл халтура болуы мүмкін. Бірақ алға жылжу осыдан басталады. Бүкіл әлемде солай. Белгілі бір дүниенің қыс­қа ықшам түрін көріп тұрып соған қызығушылық оянса, бала өзі-ақ оның орташа түрін қолға алады. Одан бетер ұнап жатса, ешкімнің айтуынсыз-ақ толық нұсқасына жүгінеді. Олардың логикасымен, ой-санасымен осы­лай санасуымыз керек».

Аға буынның арасында бұл пікірмен келіспейтіндері де көп. Олар «Тіліміздің көркемдігін қарапайым, қарабайыр кейіпке енгізуге болмайды. Бұлай етсек, қазақ сөзінің қуаты кемиді» деседі. Мамандардың бұл алаңы да орынды. Дегенмен, бүгінгі заман – электронды техно­ло­гияның, әр түрлі техни­каның, дамыған процестің заманы. Ал бұл тұрғыда тілдің көркем­дігі, рухани байлық» деген мақ­таныштардың барлығы «жай ғана көпсөзділік» болып қалғанын мойындаған да дұрыс па дейсіз. Және қазір Асқар Жұма­ділдаев айтпақшы: «Бүкіл дүние жүзінде технократтық төңкеріс жүріп жатыр. Мысалы, Американы Америка етіп тұрған «Кока Кола!» Ал «Кока кола» деген не? 99 пайызы — су да, 1 пайыз-химиялық қоспа. Бұл химиялық қоспаның құрамы – технологиялық құпия. Озық елдердің мақсаты осындай ғылыми жаңалықты жасай алатын адамға жағдай жасау. Ашқан жаңалықты бәсе­келес­теріне білдірмеу. Дүние жүзі тыңшыларының басты мақсаты – идеологияны емес, осындай технологиялық құ­пияны ұрлау, сол арқылы елінің, жерінің, өзінің атағын шығару. Яғни, міне қазіргі біз­дің қазақы қоғамға да керегі – технократтар, биологтар, химиктер мен физиктер… Мек­теп бітіруші жас түлектің ана тілінің негізін ала отырып, ескерер жайы да осы болса дейміз.

Шолпан ҚАРАЕВА

«Заң» газеті, 23.07. 2010